Aurrekariak

1907-1994

2017an ehun urte bete dira Santa Criz de Eslava izena lehen aldiz argitalpen zientifiko batean islatu zenetik. 1917an izan zen Juan Castrillok, orduko Sadako parrokoak, argitaratu zuenean Boletín de la Comisión de Monumentos de Navarra Maximino eta Maximo enperadoreen mugarri bat, K.o. 238. urtekoa, eta Moro Iturrian aurkitua, Santa Criz muinoaren ipar-ekialdean. Geroago, Probo enperadorearen beste mugarri bat –K.o. 276-282 urteetakoa– etorriko zen, eta hori Boletín de la Real Academia de la Historia Fidel Fitak (1835-1918) argitaratua, XIX. mende amaierako eta XX. mende hasierako Antzinateko jakintsu handienetako bat.

Argitalpen hauen oihartzunak Julio Altadill (1858-1935) eta, bereziki, Xabierko jesuita Francisco Escalada (1870-1946) Santa Criz-en erromatar hiri garrantzitsu bat zegoela ohartarazi zituen, orduan “Jaca-Rioja” izeneko bidearen oinean. Altadillek eta Eskaladak ez zuten indusketarik egin lekuan, baina bigarrenari zor diogu inskripzio ugari aurkitu izana, bai Eslavako La Ventan, bai Aibarko El Solanon; horietako batzuk, Xabierko Aita Jesuitek zuten bilduma arkeologikoan erakutsi ondoren, Nafarroako Museora igaro ziren, eta han, hain zuzen ere, material asko gordetzen da, batez ere epigrafikoa.

Lehen zundaketak 1946ra arte ez ziren iritsiko, eta Nafarroako erromatar arkeologiaren aita handien lana izango ziren: Blas Taracena (1895-1951) eta Luis Vázquez de Parga (1908-1994), muinoaren goiko aldean induskatu zutenak, gaur egun sasiak estaltzen duen eraikin publiko handi baten oinarriak aurkituz. San Juan de Gallipienzoko Los Casquilletes-en egindako lanen testuinguruan egin zuten, non erromatar hilobi-inskripzio bat eta erliebe garrantzitsuak aurkitu zituzten; geroago, José Mª Blázquez (1926-2016) interesatuko zen horietan, hain zuzen ere, José Rubio (1926-1987) edo Antonio García y Bellido (1903-1972) ere hiriko material garrantzitsuak ezagutzera eman zituzten urteetan, hala nola dispensator Athenio-ren plaka edo magnus Peremusta jainkoari eskainitako aldarea, Aracca Marcela-k eskainia.

Baina, egia esan, Santa Criz de Eslava ez zen argitara aterako 90eko hamarkadaren amaierara arte. Orduan izan zen, Eslavako Udalari, Cederna Garalurri eta Nafarroako Gobernuari esker, Tx. Mateo, R. Armendáriz eta P. Sáez arkeologoek indusketa periodikoak hasi zituzten lekuan, Nafarroako Gobernuko Ondare Historikoaren Zerbitzuak gainbegiratuta. Nekropoliaren aurkikuntzek, lehenik, eta foroko hegoaldeko sektorearen aurkikuntzek, gero –elementu arkitektoniko eta monumental nabarmenekin–, Santa Criz de Eslava Nafarroako erromatar aztarnategi erakargarrienetako bat bihurtu dute, eta gaur egun, astero, ehunka bisitarik ematen diote bizia.