Erromatarren aurreko hiria
K.a. 195. urtean izan behar zuen Erromako armadak, ordurako penintsularen iparraldean zebilenak, gaur egun Santa Criz izenez ezagutzen den muino malkartsuan kokatutako baskoien kastro batekin topo egin zuenean, Indusi ibaiaren ertzean eta Aibar Haranaren eta Aragoi ibaiaren gaineko kontrol paregabearekin.
Kastroak, erromatar garaian bere hedadura bikoiztu zuenak -13 hektarea inguru lortu zituen-, gotorleku bat izan zuen, zati batean muinoaren ekialdeko harkaitz-azaleramenduak aprobetxatuz eta beste zati batean harlangaitzezko harresi sendo bat eraikiz. Mairuaren Iturriaren eta Pisaldeako arroilaren presentzia hurbilak ur-hornidura bermatuko zuen, eta Aragoiko haranak Pirinioetarako eta Ebro haranerako komunikazioak ahalbidetzen zituen.
Ujue eta Lerga herri mugakideetan berreskuratutako inskripzio botibo eta hilobietakoek -Lacubegi jainkoari eta Abisunharis eta Narhungesi antroponimoei erreferentzia eginez- aipatutako kastroan baskoien populazio bat zegoela pentsarazten dute, nahiz eta azken urteetako ikerketak agerian utzi duen antzinako baskoiek, Augustoren garaitik Caesar Augusta hiriburuko zergadunak zirenek, hizkuntza, etnia eta kultura arloan zuten aniztasun orokorra.
Ez da zehatz-mehatz ezagutzen aspaldidanik Santa Criz hagionimo misteriotsuarekin bataiatu zen hiriaren izena. Nemanturista edo Bituris izan zitekeela planteatu da, biak K.o. II. mendean Ptolomeok baskoiei esleitutako poleien artean aipatutakoak. Zoritxarrez, bi hipotesi horiek ezin dira oraindik berretsi.
