Foro inperiala

Inguruko hiri guztietan bezala –Lumbierreko Iluberis edo Sos del Rey Católico/Zangozako Filleran zegoena, adibidez– Augusto enperadorearen tronuratzeak aldatu zuen Santa Crizko hiriaren itxura eta izaera. Honek ez zuen soilik bere kokaleku garaia utzi, baizik eta harana bilatu zuen hegoalderantz, Zaldinaga mendilerroaren oinetarantz. Hiriaren kokalekuak, Iacca (Jaka)-Vareia (Logroño) izeneko bidearen oinetan, ahalbidetu zuen, zabalkuntza horretan, etxe-multzoak eta hiri-plangintzak itxura erabat erromatarra hartzea.

Une giltzarri honetan gehitutako eraikin publiko nagusia foroa izan zen, muino baten terraza zabal baten gainean eraikitako plaza handi ireki bat eta bi mailatan egituratutako eraikin sorta bat, kriptoportikoan, eskualdeko arkitektura publiko erromatarraren adibide bikaina osatzen dutenak. Plazaren hegoaldeko zatiak basilika bat hartuko zuen, bi nabeko eraikin administratibo eta judizial bat, zutabe eta kapitel ugarirekin apaindua, baina beheragoko maila batean eraikia eta kriptoportikoaren teknikaren arabera altxatua. Beraz, eremu honetan induskatutakoa plazaren guztizkoaren herena baino ez da, bere distira handieneko unean, aipatutako bidetik igarotzen ziren bidaiariei bere arkitektura harro erakutsiko ziena.

Kriptoportikoaren kanpoaldean, eta une desberdinetan, esparru edo lokal sorta bat gehitu ziren, agian tabernae funtzioa beteko zutenak, eta bere bi muturretan bi korridorek foroko goiko aldera, zerupeko plazara, sarbidea ahalbidetuko zuten.

Eraikin honek, K.a. I. mendearen amaieratik K.o. III. mendearen hasiera bitartean erabilia, dekorazio arkitektonikoko bilduma oso nabarmena eman du, mota desberdinetako baseak, kapitelak eta fusteak barne, baita marmolezko estatuak ere, zeinak, inskripzio batzuekin batera, ciuitasaren goiztiar indarra eta tokiko elitearen inplikazioa erakusten duten, Valerii, Cornelii eta, agian, Calpurnii familien modukoak, guztiak ondo dokumentatuak hiritik etorritako inskripzioen errepertorioan, eskualdeko oparoenetakoa dena.